Pszichológia | Etika » Ferenczi Gyula - Erkölcs, közerkölcs, erkölcsiség

FERENCZI GYULA Erkölcs, közerkölcs, erkölcsiség A s z e m é l y i s é g pszichikai r e n d s z e r é b e n az e g y é n e r k ö l c s i a r c u l a t a d ö n t ő f o n ­ tosságú h e l y e t f o g l a l el. A z e m b e r értelmi fejlettsége, szaktudása c s a k a n n y i b a n v á l i k a t á r s a d a l o m s z á m á r a értékké, a m e n n y i b e n e m b e r i k é p e s s é g e i t a k ö z ö s ­ ségi é r d e k e k m e g v a l ó s í t á s á n a k szolgálatába állítja, ha m u n k á j á v a l és m a g a t a r ­ tásával a t á r s a d a l o m h a l a d á s á t és f e j l ő d é s é t segíti elő. A k ö z ö s s é g i é s e g y é n i é r d e k e k ö s s z h a n g j a v a g y ellentéte, a m u n k á b a n f e l ­ m e r ü l ő a k a d á l y o k l e k ü z d é s é n e k t u d a t o s vállalása v a g y esetleg a n e h é z s é g e k e l ő l i megfutamodás, a társadalmi tulajdon védelme vagy annak károsítása mind o l y a

n m e g n y i l v á n u l á s o k , m e l y e k e t n a g y o b b á r a n e m a szaktudás, a g o n d o l k o d ó k é ­ pesség, h a n e m e l s ő s o r b a n a s z e m é l y i s é g e r k ö l c s i - p o l i t i k a i m e g g y ő z ő d é s é n e k m i ­ lyensége határoz meg. A z R K P X I . k o n g r e s s z u s a é p p e n az e r k ö l c s i s é g n e k a szocialista t á r s a d a l m i viszonyok kiszélesítésében és elmélyítésében betöltött szerepe figyelembe­ v é t e l e a l a p j á n d o l g o z t a ki és állította a n é p és p á r t elé, m i n t c s e l e k v é s i út­ m u t a t ó t , a szocialista etika és m é l t á n y o s s á g e r k ö l c s i p r o g r a m j á t (A kommunis­ ták munkája és élete, a szocialista etika és méltányosság elveinek és szabályainak törvénykönyve. E d i t u r a p o l i t i c ă . B u c u r e ş t i , 1975) C i k k ü n k b e n az e r k ö l c s , k ö z ­ erkölcs és erkölcsiség

fogalmai és a k ö z ö t t ü k levő kapcsolatok felvázolása a l a p j á n m e g k í s é r e l j ü k az e g y é n e r k ö l c s i a r c u l a t á n a k r e n d s z e r é t e l e m e z n i , b e m u ­ tatni az e r k ö l c s i s é g tulaj d o n s á g r e n d s z e r é n e k strukturális és funkcionális mo­ delljét. 1. A z e r k ö l c s m i n t t á r s a d a l m i t u d a t f o r m a M i n t ismeretes, az e r k ö l c s n e k m i n t sajátos t á r s a d a l m i tudatformának m e g k ü l ö n b ö z t e t ő s p e c i f i k u m a a b b a n áll, h o g y az e m b e r i együttélés történel­ m i l e g v á l t o z ó , t ö r v é n y által n e m szentesített n o r m á i t tartalmazza, s az e m b e ­ reknek a társadalomhoz, más emberekhez (csoporthoz), valamint önmagukhoz való v i s z o n y á t s z a b á l y o z z a . A n n a k e l l e n é r e , h o g y j e l e n t é s t a n i l a g az e g y e s e r k ö l c s i n o r ­ mák, követelmények

a történelem folyamán azonosak maradtak, ezek tartalma e g y ü t t alakult, v á l t o z o t t a t á r s a d a l m i v i s z o n y o k a l a k u l á s á v a l , m i n d e n e s e t b e n k i ­ f e j e z v e az új t á r s a d a l m i v i s z o n y o k b ó l f a k a d ó m a g a t a r t á s i k ö v e t e l m é n y e k e t . A j ó r ó l és rosszról v a l ó k é p z e t e k m o n d j a E n g e l s n é p e n k é n t é s k o r o n k é n t a n n y i r a változtak, h o g y e g y m á s n a k g y a k r a n h o m l o k e g y e n e s t e l l e n t m o n d t a k . Az e r k ö l c s t a r t a l m a e g y ü t t v á l t o z i k tehát a t á r s a d a l m i és o s z t á l y v i s z o n y o k k a l , s így t á r s a d a l m i , t ö r t é n e l m i és o s z t á l y j e l l e g e v a n . A z e r k ö l c s t a n (etika) v a l a m e l y t á r s a d a l o m (osztály) e r k ö l c s i n o r m a r e n d s z e r é ­ n e k k i d o l g o z á s á b a n , a j e l e n k o

r i t á r s a d a l o m távlati k ö v e t e l m é n y e i a l a p j á n f e l v á ­ z o l j a az e r k ö l c s tartalmát, a m e l y az e r k ö l c s i e s z m é n y , a l a p e l v e k , n o r m á k , v a l a ­ m i n t az e r k ö l c s i k ö v e t e l m é n y e k r e n d s z e r é t alkotja. A z e l v á r a n d ó v i s e l k e d é s m o d e l l j é t sűrített f o r m á b a n az e r k ö l c s i e s z m é n y k é p e z i , a m e l y kivetíti a m a g a t a r t á s l e g á l t a l á n o s a b b k ö v e t e l m é n y e i t , s í g y a v i ­ selkedés h o s s z ú t á v o n m e g v a l ó s u l a n d ó m o d e l l j é t . A z e s z m é n y t a r t a l m a s e m ál­ együtt növekednek az emberi landó. A társadalmi viszonyok kiteljesedésével m a g a t a r t á s s a l s z e m b e n állított k ö v e t e l m é n y e k is. E n n e k k ö v e t k e z t é b e n az esz­ m é n y b e n foglalt k ö v e t e l m é n y e k é s a tanúsított e m b e

r i m a g a t a r t á s k ö z ö t t rela­ tívan, á l l a n d ó j e l l e g ű ellentét j ö n létre, a m e l y n e k v é g n é l k ü l i m e g o l d á s i f o l y a ­ m a t á b a n m e g y v é g b e a k ö z e r k ö l c s , v a l a m i n t az e r k ö l c s i s é g f e j l ő d é s e . A z e s z m é n y , é p p e n sűrített és a b s z t r a k t j e l l e g é n é l f o g v a , ö n m a g á b a n n e m a l k a l m a s az e m b e r i v i s e l k e d é s k o n k r é t s z a b á l y o z á s á r a . A z e m b e r i m a g a t a r t á s i r á n y í t á s a szükségessé teszi az e s z m é n y a l k o t ó e l e m e i r e b o n t á s á t , s a m a g a t a r t á s t s z a b á l y o z ó e r k ö l c s i a l a p e l v e k , v a l a m i n t n o r m á k és k ö v e t e l m é n y e k p o n t o s körvonalazását. A z e r k ö l c s i a l a p e l v e k a v i s e l k e d é s á l t a l á n o s n o r m á i t , k ö v e t e l m é n y e i t tartal­ m a z

z á k . A z e s z m é n y h e z h a s o n l ó a n az a l a p e l v e k is a v i s e l k e d é s általános, a k o n k ­ rét h e l y z e t e k , k ö r ü l m é n y e k sajátosságaitól független érvényű követelményeket s z a b á l y o z z á k . I l y e n a l a p e l v e k p é l d á u l a k o l l e k t i v i z m u s , a szocialista hazafiság, a t u d a t o s f e g y e l e m stb. A z e l v s z e r ű s é g e l v e előírja p é l d á u l a g o n d o l k o d á s és a b e s z é d , a s z ó és a tett e g y s é g é t , a t u l a j d o n v é d e l m é n e k i g é n y é t , a n é l k ü l a z o n ­ ban, h o g y részletezné a konkrét helyzetektől függő megnyilvánulás formáit és m ó ­ dozatait. A k o n k r é t m a g a t a r t á s s z a b á l y o z á s á n a k szerepét az e r k ö l c s i k ö v e t e l m é n y e k töltik b e . A k ö v e t e l m é n y e k e g y i k c s o p o r t j a az á l l a n d ó j e l l e g ű , d e a k o n k r

é t sajátosságoktól e l v o n a t k o z t a t o t t m a g a t a r t á s n o r m á i t írja elő ( „ L é g y becsületes!", „ L é g y s z o r g a l m a s ! " stb.), m í g e g y m á s i k c s o p o r t j a a k o n k r é t v i s e l k e d é s s z a b á ­ l y o z á s á t (elindítását, fenntartását és elbírálását) biztosítja utasítás, kérés, b u z ­ dítás, ösztönzés, j u t a l m a z á s , b ü n t e t é s stb. f o r m á j á b a n A z e r k ö l c s tehát m i n t a t á r s a d a l m i tudat a l k o t ó e l e m e a m a g a m ó d j á n struktúrája szerint az e s z m é n y , a l a p e l v e k , k ö v e t e l m é n y e k r e n d s z e r e ; tartalma a t á r s a d a l m i és o s z t á l y é r d e k e k a l a k u l á s á v a l és v á l t o z á s á v a l á l l a n d ó m o z g á s b a n , változásban van. A z erkölcs társadalmi tudatformaként reálissá c s a k az e m b e r e k tár­ s a d a l m i t e v é k e

n y s é g e r é v é n válik. A t e r m e l é s f o l y a m a t á b a n az e m b e r e k k ö z ö t t b o n y o l u l t a n y a g i , s z e l l e m i , v a l a m i n t e r k ö l c s i v i s z o n y o k j ö n n e k létre, a m e g l e ­ v ő k h ö z a l k a l m a z k o d n a k , i l l e t v e a s z ü k s é g l e t e k n e k m e g f e l e l ő e n a z o k o n változtat­ nak. S z á m o l n u n k k e l l tehát a t á r s a d a l m i o s z t á l y o k , r é t e g e k m e g h a t á r o z o t t k o n k ­ rét v i s e l k e d é s i m ó d j á v a l , e r k ö l c s i a r c u l a t á v a l ; ezt a s z a k i r o d a l o m a k ö z e r k ö l c s fogalmával jelöli. 2. E r k ö l c s és k ö z e r k ö l c s K ö z e r k ö l c s ö n v a l a m e l y t á r s a d a l o m (osztály, c s o p o r t , réteg) életstílusában és g y a k o r l a t á b a n m e g h o n o s o d o t t , n é p s z o k á s o k b a n , h a g y o m á n y o k b a n m e g s z i l á r d u l t és

a k ö z v é l e m é n y t ő l s z a b á l y o z o t t e r k ö l c s i v i s z o n y o k a t értjük. B á r m i n d az e r k ö l c s , m i n d a k ö z e r k ö l c s k o n k r é t t a r t a l m á t áttételesen és v é g s ő s o r o n a t á r s a d a l m i lét határozza meg, mégis szerkezetük és funkcionalitásuk több vonatkozásában kü­ l ö n b ö z n e k e g y m á s t ó l . M í g az e r k ö l c s tételesen m e g f o g a l m a z o t t e l v és n o r m a r e n d ­ szer, a d d i g a k ö z e r k ö l c s n é p s z o k á s o k b a n , h a g y o m á n y o k b a n k i f e j e z é s r e j u t ó társa­ d a l m i m a g a t a r t á s i g y a k o r l a t . A z e r k ö l c s a t á r s a d a l m i és o s z t á l y h e l y z e t e k a l a k u l á ­ sával v á l t o z i k , sőt b i z o n y o s a l a p e l v e i n e k , n o r m á i n a k v o n a t k o z á s á b a n m e g is e l ő z i a társadalmi erkölcsi gyakorlatot. A közerkölcs viszont

éppen hagyományjellegénél f o g v a n e m v á l t o z i k a z o n n a l a t á r s a d a l m i v i s z o n y o k v á l t o z á s á v a l , k i a l a k u l á s a és m e g s z i l á r d u l á s a c s a k a régi k ö z e r k ö l c c s e l ( k ö z v é l e m é n y ) v a l ó t u d a t o s s z e m b e f o r ­ dulás, h a r c e r e d m é n y e lehet. Így p é l d á u l a k o l l e k t i v i z m u s m i n t a t á r s a d a l m i és e g y é n i é r d e k e k ö s s z h a n g j á r a épített aktív m a g a t a r t á s e l v e tételesen m e g f o g a l ­ m a z v a létezett a szocialista termelési v i s z o n y o k kialakítása előtt, a k ö z e r k ö l c s b e s í g y a k ö z v é l e m é n y b e v a l ó b e h a t o l á s a v i s z o n t csakis a szocialista v i s z o n y o k k i ­ a l a k u l á s a f o l y a m a t á b a n , az i n d i v i d u a l i z m u s , ö n z é s ellen folytatott h a r c a l a p j á n mehet végbe. A z uralkodó társadalmi

osztályok erkölcse egységes világnézetre, i d e o l ó g i á r a é p ü l , m í g a k ö z e r k ö l c s , u g y a n a z o n t á r s a d a l m i v i s z o n y o k keretei k ö z ö t t is, e l t é r h e t az u r a l k o d ó e r k ö l c s e l v e i t ő l , n o r m á i t ó l . Így p é l d á u l b i z o n y o s o s z t á l y o k , r é t e g e k k ö z v é l e m é n y e o l y a n m a g a t a r t á s t is t á m o g a t h a t , a m e l y az u r a l k o d ó e r k ö l c s i n o r m á k h o z v i s z o n y í t v a e r k ö l c s t e l e n értékű. A z e r k ö l c s m i n t a l a p e l v és n o r m a ­ r e n d s z e r c s a k tudati szinten létezik (társadalmi tudat), a k ö z e r k ö l c s v i s z o n t , l é v é n az e m b e r e k t e v é k e n y s é g e alapján, m a g a t a r t á s b a n k o n k r e t i z á l ó d i k , s í g y interiori­ zált, s z u b j e k t í v e r k ö l c s , tudati, é r z e l m i és akarati p s z i c h i k u s s t r u k

t ú r á k r e n d ­ szere. 3. K ö z e r k ö l c s és e r k ö l c s i s é g A z e r k ö l c s i s é g az e g y é n e r k ö l c s i f e j l e t t s é g é n e k szintjét, az e g y e s e m b e r m a g a ­ tartásában és t u d a t á b a n k i f e j e z é s r e j u t ó e r k ö l c s ö t j e l ö l i . B á r e r k ö l c s i s é g n e m l é t e z ­ h e t k ö z e r k ö l c s n é l k ü l , hiszen s z e r v e s r é s z e a n n a k a l a p j á n é s a h h o z v i s z o n y í t v a alakul és f e j l ő d i k , a k ö z e r k ö l c s m é g s e m az e g y e s e g y é n e k e r k ö l c s i s é g é n e k ö s z szege. A z e r k ö l c s i s é g e t , a k á r c s a k a k ö z e r k ö l c s ö t is, a k ö z v é l e m é n y s z a b á l y o z z a , s m i n d k e t t ő t v é g s ő s o r o n a t á r s a d a l m i termelési v i s z o n y o k h a t á r o z z á k m e g . „ az e m b e r e k e r k ö l c s i nézeteiket, tudatosan v a g y

tudattalanul, v é g s ő f o k o n a z o k b ó l a gyakorlati v i s z o n y o k b ó l merítik, a m e l y e k e n o s z t á l y h e l y z e t ü k a l a p u l a gazdasági v i s z o n y o k b ó l , a m e l y e k b e n t e r m e l n e k és cserélnek." (F E n g e l s : Anti-Dühring Bu­ dapest, 1950. 97) E n n e k e l l e n é r e a m e g h a t á r o z o t t osztály v a g y r é t e g z ő d é s (társadal­ m i m i k r o s t r u k t ú r a ) feltételei k ö z ö t t élő és t e v é k e n y k e d ő e g y é n e r k ö l c s i s é g e m e g - e g y e z h e t v a g y e l l e n t é t b e k e r ü l h e t az illető osztály v a g y r é t e g k ö z e r k ö l c s é v e l . A k ö z ­ v é l e m é n y ettől f ü g g ő e n t á m o g a t j a v a g y fékezi az e g y é n magatartását. A t á r s a d a l m i e r k ö l c s h ö z v i s z o n y í t v a a k ö z e r k ö l c s is l e h e t p o z i t í v , i l l e t v e n e g a t í v e l ő j e l ű . Ezek

szerint u g y a n a z o n t á r s a d a l m i f o r m á c i ó b a n az e r k ö l c s , k ö z e r k ö l c s , v a l a m i n t az erkölcsiség k ö z ö t t b o n y o l u l t és i g e n összetett v i s z o n y o k j ö h e t n e k létre. Így p é l ­ dául a szocialista termelési v i s z o n y o k e r k ö l c s e , a szocialista e r k ö l c s , m i v e l a széles n é p t ö m e g e k reális é r d e k e i t fejezi ki, h a l a d ó , p o z i t í v . A b i z o n y o s r é t e g e k k ö z e r k ö l ­ csiségét t á m o g a t ó k ö z v é l e m é n y b i z o n y o s v o n a t k o z á s o k b a n (a m u n k á h o z v a l ó h o z ­ záállás, a t u l a j d o n iránti magatartás, e l v s z e r ű s é g stb. k é r d é s e i b e n ) a szocialista e r k ö l c s n o r m á i h o z v i s z o n y í t v a lehet n e g a t í v . I l y e n e s e t e k b e n az e g y é n m a g a t a r ­ tása v a g y m e g e g y e z i k a t á r s a d a l o m e r k ö l c s i n o

r m á i v a l , e l l e n t é t b e k e r ü l v e v i s z o n t a „ k ö z v é l e m é n n y e l " , v a g y e k ö z v é l e m é n y hatása alatt c s e l e k s z i k , e l l e n t é t b e k e r ü l v e a t á r s a d a l o m e r k ö l c s i n o r m á i v a l , s í g y tanúsított m a g a t a r t á s a l é n y e g é b e n e r k ö l c s ­ telenné v á l i k . A z e l m o n d o t t a k b ó l kiderül, h o g y e g y r é s z t az e r k ö l c s , k ö z e r k ö l c s , e r k ö l c s i s é g , bár r o k o n é r t e l m ű f o g a l m a k , m é g s e m a z o n o s é r t é k ű és j e l e n t é s ű entitások, másrészt a k ö z e r k ö l c s é s e r k ö l c s i s é g alakulását m é g a szocialista v i s z o n y o k k ö z ö t t s e m lehet a s p o n t á n h a t á s o k r a b í z n i . P á r t u n k politikája, a m i k o r k ö z p o n t i k é r d é s k é n t kezeli a szocialista etika és m é l t á n y o s s á g s z e l l e m é b e

n v a l ó nevelést, o b j e k t í v igazságra támaszkodik, objektív szükségszerűséggel számol. 4. A z e r k ö l c s i s é g p s z i c h i k a i struktúrája A z e r k ö l c s i s é g t u d a t o s és h a t é k o n y alakítása feltételezi e g y r é s z t az e r k ö l c s k ö z e r k ö l c s b e n k o n k r e t i z á l ó d ó s z i n t j é n e k az ismeretét ( k ü l ö n b ö z ő t á r s a d a l m i és i s k o ­ lai m i k r o s t r u k t ú r á k e r k ö l c s i s é g é n e k reális szintje), másrészt az e r k ö l c s n e k az egyén p s z i c h i k a i r e n d s z e r é b e v a l ó b e é p ü l é s e , tehát t u l a j d o n s á g o k k á v a l ó a l a k u l á s u k p s z i c h o p e d a g ó g i a i t ö r v é n y s z e r ű s é g e i ismeretét. A m i n d e n n a p i n e v e l ő i g y a k o r l a t arról t a n ú s k o d i k , h o g y b i z o n y o s n e v e l ő i n k k ü l ö n b ö z ő o k o k b ó l e kérdést i g e n l e e

g y s z e r ű s í t v e s í g y n e m e g y e s e t b e n h a m i s a n é r t e l m e z i k . Íme, e f e l f o g á s l o g i k a i k é p l e t e : „ A z e r k ö l c s , l é v é n t á r s a d a l m i tudat­ f o r m a az e r k ö l c s i n e v e l é s l é n y e g é b e n az e r k ö l c s i t u d a t alakítását jelenti. A tudat a l a k í t á s á n a k a l a p v e t ő m ó d s z e r e a m e g g y ő z é s . H a tehát a t a n u l ó t u d j a a » j ó t « , azaz ismeri az e r k ö l c s e l v e i t és n o r m á i t , a k k o r m á r m e g v a l ó s í t o t t u k az e r k ö l ­ csiség nevelését." A v a l ó s á g a z o n b a n az, h o g y az e r k ö l c s i s é g e g y i k e a s z e m é l y i s é g l e g ö s s z e ­ t e t t e b b p s z i c h i k a i strukturális é s f u n k c i o n á l i s r e n d s z e r e i n e k . K i a l a k u l á s a és f e j l ő ­ dése t ö b b t é n y e z ő k ö l c s ö n h a t á s á n a k , i n t e g r

á c i ó j á n a k e r e d m é n y e . A z e r k ö l c s i s é g értelmi, é r z e l m i , v a l a m i n t akarati p s z i c h i k u s f o l y a m a t o k és t u l a j d o n s á g o k s z e r v e z ő d é s é n e k e r e d m é n y e k é n t a l a k u l és f e j l ő d i k . A z é r t e l m i struktúra a l k o t ó e l e m e i : az e r k ö l c s i k é p z e t e k , e r k ö l c s i f o g a l m a k , ítéletek, v é l e m é n y e k , v a l a m i n t az e r k ö l c s i m e g g y ő z ő d é s . A n é l k ü l , h o g y r é s z l e t e z ­ n é n k e z e k sajátosságait, h a n g s ú l y o z n u n k kell, h o g y nem különálló, egymástól független k é p z ő d m é n y e k , n e m e g y s z e r ű e n az „ i s m e r e t á t s z á r m a z t a t á s " e r e d m é n y e i , h a n e m az e g y é n t á r s a d a l m i t e v é k e n y s é g e és v i s z o n y r e n d s z e r e a l a p j á n a l a k u l n a k , s z e r v e z ő d n e k . A l a p

v e t ő m e g k ü l ö n b ö z t e t ő sajátosságuk a b b a n áll, h o g y n e m az o b j e k t í v v a l ó s á g t á r g y a i n a k és j e l e n s é g e i n e k s z u b j e k t í v t e r m é k e i m i n t á l t a l á b a n a t u d o m á n y o s i s m e r e t e k , h a n e m az e m b e r e k k ö z ö t t i k a p c s o l a t o k a t , a m a g a ­ tartásban k i f e j e z é s r e j u t ó v i s z o n y o k a t t ü k r ö z i k . A z e r k ö l c s i é r z e l m e k az e r k ö l c s i m a g a t a r t á s energetikai alapja, v a l a m i n t s z e ­ l e k t á l ó (szűrő) r e n d s z e r e . A z e m b e r á l t a l á b a n v a l a m e l y s z ü k s é g l e t ( b i o l ó g i a i v a g y szerzett t á r s a d a l m i ) kielégítése é r d e k é b e n c s e l e k s z i k . A t u d a t o s u l t szükséglet ( m o t i ­ v á c i ó ) t e v é k e n y s é g során és a n n a k e r e d m é n y e k é n t v a l ó kielégítése, i l l e t v e nem

kielégítése p o z i t í v v a g y n e g a t í v é r z e l m i á t é l é s e k h e z v e z e t , a m i a m a g a m ó d j á n visszahat a m e g l e v ő szükségletekre. K i e l é g í t é s ü k esetén m e g e r ő s í t i , t ö b b s z ö r i si­ k e r t e l e n s é g esetén a z o k k i o l t á s á h o z v e z e t . A z u t ó l a g o s külső h a t á s o k m á r n e m a z o n n a l é s n e m m e c h a n i k u s a n h a t n a k az e g y é n p s z i c h i k u m á r a , h a n e m a b e l s ő f e l ­ tételeken ( b e é p ü l t szükségletek, é r d e k l ő d é s ) keresztül, s az e g y é n magatartásait n e m e g y s z e r ű e n a külső hatás, h a n e m e hatás és a k i a l a k u l t s z ü k s é g l e t e k v i s z o n y a f o g j a meghatározni. M a g a s a b b e r k ö l c s i fejlettség esetén, a pszichikum önszabályozó m e c h a n i z m u s a i a l a p j á n , az e g y é n v i s e l k e d é s é t m á r n e m is a k ö z v e t l

e n hatás, h a n e m a t á r s a d a l m i e l v á r á s távlati k ö v e t e l m é n y e i d ö n t i k el, s í g y t á r s a d a l m i érdekek meghatározta s z ü k s é g l e t e i n e k kielégítése s e m a z o n n a l , h a n e m a társa­ d a l m i s z ü k s é g l e t e k k i e l é g í t é s é n e k f ü g g v é n y é b e n v a l ó s u l m e g . S ő t az e g y é n k é p e s k i d o l g o z n i az e l v á r a n d ó , t á r s a d a l m i l a g é r t é k e s c s e l e k v é s b e l s ő m o d e l l j é t , s í g y tevékenységét e modellhez viszonyítva aktívan szabályozni. A z e r k ö l c s i s é g a l a k u l á s á b a n d ö n t ő s z e r e p e t a t e v é k e n y s é g és e n n e k a l a p j á n k i a l a k u l ó v i s e l k e d é s i akarati m e c h a n i z m u s o k j á t s z a n a k . A z e r k ö l c s n e k az a l a p e l v e i , normái erkölcsi tulajdonsággá csakis az egyén t e v é k e n y s é g e r é v é n és a

n n a k folyamatában a l a k u l n a k át. S z á m o l n u n k k e l l azzal a t é n n y e l , h o g y a c s e l e k ­ vés, a tett ö n m a g á b a n , elszigetelten n e m h o r d o z ó j a az e r k ö l c s i s é g n e k . A z e r k ö l ­ csiség t e v é k e n y s é g b e n , m a g a t a r t á s b a n objektiválódik ugyan, de mindenekelőtt viszonyt fejez ki, v i s z o n y k a t e g ó r i a . L é t e és t e v é k e n y s é g e f o l y a m á n az e g y é n hat e m b e r t á r s a i r a , a z o k é r d e k e i v e l ö s s z h a n g b a n v a g y ellentétesen c s e l e k s z i k . Ezt a m a g a t a r t á s t a t á r s a d a l o m (osztály, c s o p o r t , réteg, e g y é n ) elbírálja, a z a z visszahat az e g y é n m a g a t a r t á s á r a , j ó v á h a g y j a , illetve elítéli azt. E b b e n a hatásvisszahatás r e n d s z e r b e n a l a k u l az e g y é n n e k m á s o k h o z , s ő t ö n m a g á h o z v a l ó v i s z o n y a , ami e r

k ö l c s i s z ü k s é g l e t e k k é és e r k ö l c s i é r t é k ű t u l a j d o n s á g o k k i f e j e z ő j é v é v á l i k . A t e v é ­ k e n y s é g tartalmától, a s z e r v e z é s m ó d j á t ó l , v a l a m i n t a t e v é k e n y s é g k i v i t e l e z é s é b e n k i a l a k u l ó v i s z o n y o k t ó l f ü g g ő e n a l a k u l n a k és f e j l ő d n e k m e g h a t á r o z o t t e r k ö l c s r e j e l ­ l e m z ő v i s z o n y u l á s i f o r m á k ( p o l g á r i v a g y szocialista e r k ö l c s i v i s z o n y o k ) , v a l a m i n t a t e v é k e n y s é g kivitelezését biztosító k é s z s é g e k , akarati v o n á s o k . A z e r k ö l c s i s é g alakítása m i n t v i s z o n y alakítása e l k é p z e l h e t e t l e n az e g y é n t k ö r ü l v e v ő tár­ sadalmi m i k r o s t r u k t ú r a (család, iskolai k ö z ö s s é g , m u n k a k ö z ö s s é g ) alakítása és s z e r v e z é s

e n é l k ü l . A z e g y é n saját t e v é k e n y s é g e a l a p j á n v i s z o n y u l a k ö z ö s s é g h e z , a m e l y b e n él és cselekszik. A k ö z ö s s é g v i s z o n t a m a g a k ö z e r k ö l c s e a l a p j á n fogja e l b í r á l n i a z e g y é n magatartását. E k ö l c s ö n h a t á s a l a p j á n tükrözi az e g y é n m á s o k és saját m a g a v i s e l k e d é s é t , e v i s z o n y o k é r t é k r e n d j é t ő l f ü g g ő e n fogja m á s o k és ö n m a g a v i s e l k e d é s é t elbírálni. A k ö z ö s s é g k ö z e r k ö l c s é n e k fejlettségi f o k á t ó l f ü g ­ g ő e n , ha az e g y é n s z e m é l y e s tapasztalata p o z i t í v v á v á l i k , v a g y i s az illető k ö z ö s ­ ség a szocialista e r k ö l c s e l v e i v e l ö s s z h a n g b a n c s e l e k s z i k é s él, a k k o r m e g t e r e m ­ t ő d i k a reális feltétel a szocialista e r k ö l c s e l v e i n e

k a „ b e f o g a d á s á h o z " , v a g y i s az e l v e k n e k a m e g l e v ő s z ü k s é g l e t e k k e l v a l ó i n t e g r á l ó d á s á h o z , ami e l v e z e t az e r k ö l c s i meggyőződés kialakulásához. Ha a k ö z e r k ö l c s a l a p j á n a s z e m é l y e s tapasztalat eltér az e r k ö l c s n o r m á i t ó l , v a g y v e l ü k ellentétben áll, a k k o r k ö n n y e n k i a l a k u l h a t a „ k e t t ő s tudat", a m i n e m zárja ki a szocialista e r k ö l c s e l v e i n e k ismeretét, a n é l ­ kül a z o n b a n , h o g y e z e n i s m e r e t e k i n t e g r á c i ó h i á n y á b a n m e g h a t á r o z n á k az egyén magatartását. A z erkölcsiség alábbi m o d e l l : pszichikai struktúráját leegyszerűsített formában tükrözi az A z e r k ö l c s i s é g alakulása s z e m p o n t j á b ó l d ö n t ő j e l e n t ő s é g ű e k a külső t á r s a d a l m i hatások, e z e k

e t a k ö z v é l e m é n y irányítja, p o z i t í v v a g y n e g a t í v e l ő j e l l e l (I). A z e r k ö l c s i s é g a l a k u l á s á b a n s z e r e p e t j á t s z ó t é n y e z ő k (II) k ö z ü l elsősorban megemlítjük a személyes példát mint közvetlen magatartásmodellt ( I I / l ) , a k ö z v e t e t t p é l d á t (II/2) és az e s z m é n y t , i l l e t v e e s z m é n y k é p e t (II/3), m e l y e k a v i s e l k e d é s e l v o n t m o d e l l j e i , v a l a m i n t a k o n k r é t v i s e l k e d é s t s z a b á l y o z ó e r k ö l c s i k ö v e t e l m é n y e k e t (II/4). E z e k a külső t é n y e z ő k a p s z i c h i ­ kus r e n d s z e r (III) é r t e l m i ( I I I / A ) , v a l a m i n t é r z e l m i (III/B) r e n d s z e r e i n k e ­ resztül hatnak, a m e l y e k r é v é n e l i n d í t j á k a m o t i v a c i o n á l i s á l l a p o t o t (III/C). A m o t i v á c i ó az a k a r a t i szférán (III/D)

át e l v e z e t a m o t í v u m o k d i n a m i k á j á ­ h o z (a), az e l h a t á r o z á s h o z ( b ) , v a l a m i n t a v é g r e h a j t á s h o z (c), a m i a p s z i c h i k u s r e n d s z e r e x t e r i o r i z á c i ó j á b a n , azaz v i s e l k e d é s b e n j u t k i f e j e z é s r e (E). H a a k ö z v é l e m é n y m e g e r ő s í t i a magatartást, a k k o r f o k o z a t o s a n m e g s z i l á r d u l n a k a szükségletek, v a l a m i n t a t e v é k e n y s é g kivitelezését b i z t o s í t ó akarati v o n á ­ sok s így kialakul a viselkedés belső m o d e l l j e (M). Ha a k ö z v é l e m é n y visszautasítja a m a g a t a r t á s t a k k o r ez a m e g l e v ő m o t i v á c i ó és s z ü k s é g l e ­ tek k i o l t á s á h o z , i l l e t v e á t s t r u k t u r á l ó d á s á h o z vezet. A z e r k ö l c s i s é g p s z i c h i k a i struktúráját n e m e g y s é g e s , e l l e n t m o n d á s o k t ó

l m e n ­ tes, a m o r f , h a n e m m o z g á s b a n , v á l t o z á s b a n , az e l l e n t é t e k m e g o l d á s i f o l y a m a t á b a n i n t e g r á l ó d ó és f e j l ő d ő ö n s z a b á l y o z ó r e n d s z e r k é n t kell f e l f o g n u n k . A külső t á r s a d a l m i h a t á s o k az említett t é n y e z ő k f o r m á j á b a n t e r m é s z e t e s e n k ü l ö n - k ü l ö n is hatnak, d e b e é p ü l é s ü k , p s z i c h i k u s t u l a j d o n s á g o k k á v a l ó á t a l a k u l á s u k függ e h a t á s o k e g y s é ­ g e s e r k ö l c s i értékétől, a h a t á s o k kiváltotta t e v é k e n y s é g reális t á r s a d a l m i értékétől, v a l a m i n t az elbírálás, visszahatás fejlesztő m i n ő s é g é t ő l . E r e n d s z e r b e n k i a l a k u l ó ö s s z h a n g , k ö v e t k e z e t e s s é g h i á n y a ellentétes e l ő j e l ű t u l a j d o n s á g o k e g y i d e j ű k i a l

a k u ­ l á s á h o z is elvezethet. 5. A z e r k ö l c s i s é g m i n t tulajdonságrendszer A z erkölcs alapelvei, normái, a tevékenység alapján v é g b e m e n ő interiorizáció következtében, a pszichikus rendszerbe mint erkölcsi tulajdonságok épülnek be. A z e r k ö l c s i t u l a j d o n s á g o k t á r s a d a l m i értéke t e k i n t e t é b e n n e m lehet s e m m i l y e n rang­ sorolást e l v é g e z n i , f o n t o s s á g i s o r r e n d e t m e g á l l a p í t a n i . M i n d e g y i k e g y f o r m á n szük­ séges, j e l e n t ő s . A z e r k ö l c s i t u l a j d o n s á g o k a m a g u k m ó d j á n e g y i g e n b o n y o l u l t é s integrált n y í l t r e n d s z e r t a l k o t n a k , s e n n e k k ö v e t k e z t é b e n n e m lehet ő k e t m e r e v e n elválasztani e g y m á s t ó l , v a g y e g y m á s t ó l f ü g g e t l e n ü l értékelni. A z e r k ö l c s i v o n á s o k s z e r v e s és k ö l

c s ö n ö s feltételezettségi, m e g h a t á r o z o t t s á g i , v a l a m i n t kiegészítő v i ­ s z o n y b a n v a n n a k . Így p é l d á u l a szocialista hazafiság m i n t a k o m m u n i s t a e r k ö l c s e g y i k a l a p v e t ő a l k o t ó e l e m e m a g á b a n f o g l a l j a a k ö z ö s s é g i s z e l l e m , a m u n k a iránti p o z i t í v magatartás, a tudatos f e g y e l e m , a szocialista h u m a n i z m u s v o n á s a i t is, m i n t a h o g y az e l v s z e r ű s é g is a m a g a n e m é b e n e l k é p z e l h e t e t l e n h u m a n i z m u s , k ö z ö s s é g i s z e l l e m , szocialista hazafiság nélkül. E t u l a j d o n s á g o k h a t ó s u g a r a v i s z o n t a c s e l e k v é s t á r s a d a l m i értékétől, az érintett s z e m é l y e k v a g y r é t e g e k k ö r é t ő l f ü g g ő e n l e h e t s z é l e s e b b v a g y s z ű k e b b . Így p é l d á u l a hazafiság, k o l l e k t i v i

z m u s stb. e l s ő s o r b a n a t á r s a d a l o m h o z v a l ó v i ­ s z o n y t , m í g p é l d á u l az önérzet, ö n b i z a l o m stb. az e g y é n n e k ö n m a g á h o z v a l ó v i s z o ­ n y á t tükrözi. A z egyén ontogenetikai fejlődésére meghatározott viszonyulási típusok jellem­ z ő k . K i s g y e r m e k k o r b a n az e r k ö l c s i s é g a k ö z v e t l e n k ö r n y e z e t b e n é l ő k és t e v é k e n y ­ k e d ő k m a g a t a r t á s á h o z v i s z o n y í t v a alakul és f e j l ő d i k , s í g y e l s ő s o r b a n a másokhoz való viszonyt szabályozó erkölcsi tulajdonságok alakulnak. A társadalmi hatáskör bővülésével, a társadalom számára közvetlenül hasznos tevékenységben v a l ó rész­ v é t e l a l a p j á n , a z e g y é n b e n k i a l a k u l n a k a társadalomhoz v a l ó v i s z o n y t k i f e j e z ő tu­ lajdonságok. A z ifjúkorban a t á r s a d a l o m s z e r k e z e t

é b e n b e t ö l t ö t t h e l y és szerep tudatosulásával k e z d k i a l a k u l n i az e g y é n n e k ö n m a g á h o z v a l ó tudatosult v i s z o n y a s í g y az ö n m a g á h o z v a l ó v i s z o n y t k i f e j e z ő t u l a j d o n s á g o k r e n d s z e r e . H a n g s ú l y o z n u n k k e l l , h o g y az e r k ö l c s i v o n á s o k , é p p e n integrált j e l l e g ü k n é l f o g v a , n e m e g y m á s t ó l elszigetelten, h a n e m e g y m á s s a l s z e r v e z ő d v e a l a k u l n a k és f e j l ő d n e k , m i n d e n é l e t k o r b a n , n y i l v á n m e g h a t á r o z o t t fejlettségi f o k o n . A l a k u l á s u k n e m szukcesszív, h a n e m szimultán integrálódás és fejlődés eredménye. A z elmondottak ket e m e l j ü k k i : alapján az e r k ö l c s i s é g n e v e l é s e s z e m p o n t j á b ó l a következő­ a) A c é l i r á n y o s és h a t é k o n y e r k ö l c s i n e v e l é

s feltételezi az e r k ö l c s , a k ö z e r ­ k ö l c s , az e r k ö l c s i s é g f o g a l m a i n a k p o n t o s k ö r v o n a l a z á s á t , v a l a m i n t a k ö z ö t t ü k l e v ő s o k r é t ű k a p c s o l a t o k , k o r r e l á c i ó k ismeretét. b ) A z e r k ö l c s i s é g a l a k í t á s á n a k a l a p v e t ő feltétele a p o z i t í v k ö z v é l e m é n y t t á m o ­ g a t ó , a szocialista t á r s a d a l m i v i s z o n y r a j e l l e m z ő k ö z ö s s é g i v i s z o n y o k a t m e g t e r e m t ő és erősítő g y e r m e k k ö z ö s s é g kialakítása, i l l e t v e fejlesztése. c) M i v e l az e r k ö l c s i s é g , m i n t láttuk, a t á r s a d a l m i v i s z o n y o k b a v a l ó b e i l l e s z ­ kedés, illetve a tevékenység folyamán kialakuló v i s z o n y o k interiorizációja, az e r k ö l c s i n e v e l é s l é n y e g é t t e k i n t v e a k ö z ö s s é g i v i s z o n y o k h á t t

e r é b e n , az e g y é n k ö z ö s s é g i t e v é k e n y s é g é n e k és e n n e k a l a p j á n a k ö z ö s s é g i v i s z o n y o k alakítását és s z e r v e z é s é t jelenti. d) M i v e l az e r k ö l c s i t u l a j d o n s á g o k összetett, i n t e g r á l t t u l a j d o n s á g o k , a z e r ­ k ö l c s i n e v e l é s n e m az elszigetelt t u l a j d o n s á g o k s í g y i z o l á l t m ó d s z e r e k a l k a l m a ­ zását, h a n e m a t u l a j d o n s á g r e n d s z e r e k e t f o r m á l ó k ö z ö s s é g i t e v é k e n y s é g e t és v i s z o ­ n y o k a t alakító m ó d s z e r e k r e n d s z e r é n e k a l k a l m a z á s á t jelenti. P a u l o v i c s L á s z l ó : A z Idő s z á r n y a i